بررسی تأثیر افزایش جمعیت بر تولید ناخالص داخلی سرانه ایران با استفاده از رهیافت ARDL

Transcript

1 فصلنامه علمي- پژوهشي مطالعات اقتصادي كاربردي ايران سال چهارم شمارهي 41 تابستان 4931 صفحات: بررسی تأثیر افزایش جمعیت بر تولید ناخالص داخلی سرانه ایران با استفاده از رهیافت ARDL *1 احمد اسدزاده 2 صابر خداوردیزاده 3 کریم بهشتی 4 عادل شمالی تاریخ دریافت: 3101/50/50 تاریخ پذیرش: 3104/53/90 چکیده امروزه جمعیت و ویژگیهای مرتبط با آن پایه و زیربنای هرگونه برنامهریزی و سیاستگذاری میباشد. رشد اقتصادی از نشانههای مهم رفاه هر جامعهای میباشد. در این میان یکی از مهمترین عوامل تأثیرگذار بر رفاه اقتصادی هر کشور جمعیت میباشد بنابراین مطالعه حاضر به دنبال بررسی و تجزیهوتحلیل تأثیر جمعیت بر ناخالص داخلی سرانه در کشور ایران در بازه زمانی با استفاده روش خود رگرسیون با وقفههای توزیع شونده )ARDL( میباشد. نتایج پژوهش حاکی از آن میباشد که اثرگذاری تمام ضرایب متغیرهای مدل مطابق با تئوریهای اقتصادی بوده و در بلندمدت نرخ زادوولد اثری مثبت و معناداری بر رفاه کشور دارد. همچنین ضریب تصحیح خطا نشان میدهد که در هرسال حدود 33 درصد از عدم تعادل کوتاهمدت برای دستیابی به تعادل بلندمدت تعدیل میشود. کلیدواژهها: الگوی خود توضیح با وقفههای گسترده تولید ناخالص داخلی سرانه جمعیت طبقهبندی O47,J24,125,115 :JEL assadzadeh@tabrizu.ac.ir saber_khodaverdizadeh@yahoo.com karim.beheshti@yahoo.com adel.shomali@yahoo.com 1. دانشیار گروه اقتصاد دانشگاه تبریز) * نویسنده مسئول( 2. دانشجوی دکترای علوم اقتصادی دانشگاه تبریز 3. کارشناسی ارشد دانشگاه تبریز 4. کارشناسی ارشد دانشگاه تبریز

2 بررسی تأثیر افزایش جمعیت بر تولید ناخالص ملی مقدمه رسیدن به رشد باال و توسعه اقتصادی ازجمله اهداف مهمی است که همه کشورها در پی دستیابی به آن میباشند اما دستیابی به نرخ باالی رشد اقتصادی نیازمند شناخت عوامل و امكانات بالقوه و بهکارگیری درست آنها میباشد. بهبیاندیگر در هر کشوری رشد اقتصادی بیانگر رشد مداوم تولید است که بیشتر با افزایش جمعیت و معموال با تغییرات زیربنایی همراه است. کشور ایران ازجمله کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسالمی سومین کشور سریع جهان دررسیدن به مرز سالمندی است 1 هرم سنی جمعیت ایران در حال معكوس و طبق پیشبینیهای صندوق جمعیت سازمان ملل متحد شدن است و این وضعیت نشان میدهد که جمعیت کشور که در حال حاضر جمعیت جوانی میباشد در سالهای آتی بهسوی سالمندی متمایل خواهد شد. معموال کشورهای توسعهنیافته یا درحالتوسعه پرجمعیت و جوان هستند و بعد از دستیابی به مرزهای توسعه به بحران کاهش جمعیت فعال و سالمندی گرفتار میشوند درواقع کارشناسان معتقدند که آنچه در کشورهای منتخب سازمان کنفرانس اسالمی به لحاظ جمعیتی معضل محسوب میشود کاهش رشد جمعیت نیست. دغدغه و ضرورت مهم تحول در باروری کل است که با کاهش جمعیت مواجه هستیم. چنانچه سرعت رشد جمعیت کم باشد جامعه با تهدید روبهرو خواهد شد بدین معنا که اگرچه جامعه از سالمت رفاه و آموزش خوبی برخوردار است اما از نیروی انسانی کافی بهرهمند نیست و قدرت ملی تضعیف میشود. اهمیت و طرح این موضوع عالوه بر ساختارهای سنی در حال تغییر فرصتها و چالشهای پیش رو برخاسته از این نكته میباشد 2 بهدرستی مدیریت شود و سیاستهای مناسب و مؤثر که اگر روندهای جدید گذارهای ساختار سنی 3 را فراهم آورده و ابعاد مختلف رفاه اتخاذ شود میتواند زمینه بهرهبرداری از پنجره فرصت جمعیتی اقتصادی را بهبود بخشد اما در مقابل اگر ضعیف مدیریت شود نهتنها این فرصت از دست خواهد رفت بلكه با روی دیگر سكه یعنی تهدیدها و چالشها روبرو خواهد شد. با در نظر گرفتن دیدگاههای مختلف در مورد اثر رشد جمعیت بر رفاه اقتصادی از یكسو و متفاوت بودن نتایج مطالعات اقتصادی در این زمینه اهمیت بررسی تأثیرات جمعیت بر رفاه اقتصادی بهوضوح مشخص میشود که بایستی بررسی شود. پس از مقدمه در بخش دوم مبانی نظری و پژوهشهای انجامشده موردبررسی قرارگرفته و در بخش سوم مدل تحقیق معرفی میشود. در بخش چهارم مدل برآورد و نتایج تحلیل و در بخش پایانی خالصه و نتایج ارائهشده است. 1. United Nations Population Fund 2. Age Structure Transitions 3. Demographic Windows of Opportunity

3 01 فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات اقتصادی کاربردی ایران سال چهارم- شماره 14- تابستان مبانی نظری اثرات رشد جمعیت بر روند رشد اقتصادی از دیرباز توجه بسیاری از اقتصاددانان را به خود جلب کرده است. تغییرات جمعیت اثرات بالقوه وسیعی در بسیاری از جنبههای زندگی بشری نظیر ساختارهای اقتصادی اجتماعی آموزشی و نظایر آن داشته است. گروهی از محققان به تأثیر مثبت و گروهی دیگر به تأثیر منفی باروری و به دنبال آن رشد جمعیت بر رفاه یک کشور پرداختهاند که در این قسمت سعی بر آن است بهصورت مختصر به نظریات مهم این دو گروه پرداخته شود دیدگاه مخالفان افزایش جمعیت تئوری مالتوس 1 مالتوس از اقتصاددان بدبین مكتب کالسیک اواخر قرن 17 و اوایل قرن 16 نسبت به رشد جمعیت دیدگاه بدبینانهای داشت. وی زمانی در ردیف اقتصاددانان قرار گرفت که سرمایهداری بازرگانی بهسرعت بهوسیله رقابت آزاد بهعنوان یک شعار و روش عملگرایانه در حال اوج گرفتن بود. رقابت آزاد بین کارفرمایان به این معنا بود که آنهایی که توانایی تولید کاالهای بهتر را داشتند میتوانستند دست دیگران را از بازار کوتاه کنند. در مواجهه با چنین اقتصادی است که مالتوس میگوید: جمعیت در همه کشورها در مقایسه با رشد غالت کشاورزی در دسترس از رشد بیشتری برخوردار است بنابراین رقابت سختی میان مردم در دستیابی به منابع محدود وجود دارد. درنتیجه چرا باید به جمعیت اضافی فقیران اجازه داده شود تا مواد غذایی را که افراد طبقه مالک میتوانند از آن منتفع شده و از زندگی بهتری برخوردار شوند به دست آورند وی از هموطنانش میخواهد که جنگ قحطی گرسنگی طاعون قتلعام و غیره را بهعنوان راههای منصفانه الهی برای کنترل رشد جمعیت و تنبیه فقرا به خاطر عدم خودداری از تولیدمثل بیولوژیكی تلقی کنند. با این دیدگاه او با هر نوع اصالحات اجتماعی همانند قانون حمایت از فقیران در انگلستان مخالفت مینمود. بر این اساس او میگوید: ازآنجاییکه میزان جمعیت بهطور دائم درصدد آن است تا از وسائل معیشت سبقت بگیرد حمایت از فقرا احمقانه است و این موضوع بهنوعی تشویقکننده عمومی فقر است بنابراین دولت کاری بهجز رها کردن فقرا به دست سرنوشت خویش ندارد و حداکثر میتواند مرگ را برای آنها راحتتر سازد. او به خاطر اینکه نظریه تجربیاش دارای وجه علمی باشد از ریاضیات کمک گرفت و به جمعآوری ارقام مربوط بهاندازه جمعیت و تولید مواد غذایی برای تعدادی از کشورها روی آورد. او درنهایت ادعا کرد که جمعیت انسانی بهصورت تصاعد هندسی رشد میکند درحالیکه تولید مواد غذایی بهصورت تصاعد حسابی رشد مینماید بنابراین پس از مدت کوتاهی رشد تولید از رشد جمعیت عقب میماند و تعداد زیادی از جمعیت فقیر خواهند شد که در نمودار )1( نشان دادهشده است: 1. Malthus

4 بررسی تأثیر افزایش جمعیت بر تولید ناخالص ملی نمودار 1: تئوری مالتوس همانطور که در نمودار فوق مشاهده میشود تولید مواد غذایی با نسبتی ثابت افزایش مییابد اما به تعداد جمعیت به نسبتی فزاینده افزوده میگردد تا جایی که از سطح تولید مواد غذایی پیشی میگیرد و از نقطه α میگذرد. در اینجا به نظر مالتوس عواملی مثل جنگ فقر و بیماری از تعداد انسانها میکاهند و بدین ترتیب مشكل افزایش جمعیت حل میشود. مالتوس جمعیت را بهعنوان عامل تأثیرپذیر از تولید غذا میداند. لذا با رشد جمعیت بهعنوان یک عامل درونزا برخورد میکند )رایلی 1679(. 1 درواقع وی معتقد بود گرایش مردم به داشتن فرزند ناگزیر موجب محدودیت عرضه مواد غذایی کاهش دسترسی به منابع طبیعی و درنهایت کاهش سطح رفاه قابلدسترس برای مردم میشود. مالتوس سه اثر منفی را برای افزایش جمعیت مطرح میکند: 1- گسترش فقر ازنظر کمی و کیفی 2- محدودیت منابع طبیعی و تخریب محیطزیست 3- عدم بهبود در کیفیت محیط زندگی )1631( 2 نیز به تقلید از مالتوس موافق جلوگیری از رشد جمعیت همچنین الزم به ذکر است که مارشال بود. وی باور داشت جهت دستیابی به رشد اقتصادی و ترقی بایستی از طریق قانون رشد جمعیت را به تأخیر انداخت )ارلیک و لیو 1666( Wrigley, E. A 2. Marshal 3. Ehrlich & Lui 2-2. دیدگاه موافقان افزایش جمعیت تئوری بکر

5 03 فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات اقتصادی کاربردی ایران سال چهارم- شماره 14- تابستان معتقد است که در اقتصادهای دانشمحور مدرن رشد متوازن جمعیت بیشتر از اینکه به رفاه بكر عمومی صدمه بزند به آن کمک میکند. جمعیت بیشتر ممكن است که درآمد را در کشورهای دارای کشاورزی سنتی آنهم به علت بازده نزولی نسبت به کارگر کاهش دهد اما این موضوع اثر متضادی در کشورهای مدرن دارد. بهطورکلی دلیل این برگشت از ترس و نگرانی موردنظر پیروان مالتوس نسبت به جمعیت به علت تولید دانش است. با توجه به افزایشی و نه کاهشی بودن بازده در کشورهای دانشمحور جمعیت بیشتر باعث تحریک برای سرمایهگذاری بیشتر که درنهایت منجر به افزایش رفاه سرانه است میشود. وی همچنین بیان میکند که مشكل اساسی درواقع جمعیت نیست بلكه مدیریت اقتصاد است. تجربه هند بهصراحت نشان داده که آنچه جلوی رشد اقتصاد را میگیرد رشد جمعیت نیست بلكه سیاستهای بد اقتصادی است. بعد از دهه 62 میالدی که هند شروع به یک سری اصالحات اساسی در نحوه مدیریت اقتصادی خود کرد رشد عظیمی در اقتصاد هند به وجود آمد این در حالی است که همزمان هند دارای رشد سریع جمعیت و نرخ تولد بود. باید گفت که در یک اقتصاد توسعهیافته جمعیت یک نوع دارایی اصیل برای کشور منطقه و همه جهان به شمار میرود. اگرچه رشد جمعیت آثار جانبی منفی نظیر افزایش جرم و جنایت بهخصوص در مراکز شهری را دارد ولی انسانها برای هزاران سال است که به سمت مراکز پرجمعیت شهری درحرکت هستند و این مسأله آشكارا نشان میدهد که آثار مثبت جمعیت از آثار منفی آن بیشتر میباشد )داللی اصفهانی و اسمعیلزاده 1379( تئوریهای رابطه رشد زادوولد و رفاه اقتصادی رابطه رشد زادوولد و رفاه اقتصادی توسط تئوریه یا مختلفی توضیح دادهشده است که به برخی از آنها اشاره میگردد: تئوری انتقال جمعیت : 2 انتقال جمعیتی عبارت است از انتقال جوامع از یک الگوی کنترل طبیعی جمعیت به یک الگوی کنترل ارادی جمعیت. طرفداران این تئوری معتقدند که صنعتی شدن و گرایش به فن اوری جدید موجب کاهش رشد جمعیت و باروری میگردد. بهطورکلی میتوان گفت انتقال جمعیت دورهای از رشد شتابان جمعیت است که یک کشوری که برخوردار از یک نرخ مرگومیر و زادوولد باالست به سمت سطوح پایینی در هردوی آنها در حال حرکت است. 1. Becker 2. Demographic Transition

6 بررسی تأثیر افزایش جمعیت بر تولید ناخالص ملی نمودار 2: الگوی نظری انتقال جمعیت همانطور که در نمودار فوق مشاهده میشود قبل از شروع انتقال جمعیتی نرخ تولد و نرخ مرگومیر هر دو در سطح باالیی قرار دارند و بنابراین شكاف بین این دو نرخ ناچیز است. بهعبارتدیگر نوعی تعادل طبیعی بین نرخ زادوولد و نرخ مرگومیر وجود دارد و درنتیجه نرخ رشد جمعیت ناچیز میباشد. با شروع انتقال )گذار( جمعیتی نرخ مرگومیر به دلیل پیشرفت در امكانات پزشكی و بهداشتی و ریشهکن شدن بسیاری از بیماریها و نیز بهبود استانداردهای زندگی کاهش اساسی پیداکرده اما میزان باروری همچنان در سطح باالیی قرار داشته )به دلیل انعطافناپذیری هنجارها ارزشها و گرایشها به باروری و برخی عقاید مذهبی( و درنتیجه نرخ رشد جمعیت به شدت افزایش خواهد یافت. باگذشت زمان میزان مرگومیر به روند نزولی خود ادامه داده اما میزان زادوولد نیز بهتدریج رو به کاهش میگذارد )به دلیل افزایش سطح سواد تغییر تدریجی گرایشها و افزایش هزینههای آموزشی فرزندان در جوامع صنعتی( و بنابراین بهتدریج از میزان نرخ رشد جمعیت کاسته میشود. سرانجام گذار جمعیتی به این صورت تكمیل میگردد که میزان زادوولد و مرگومیر تا حد ممكن کاهش پیداکرده و به یكدیگر نزدیک میشوند و بنابراین دوباره نوعی تعادل )اما این بار نوعی تعادل ارادی( بین نرخهای تولد و فوت به وجود آمده و درنتیجه رشد جمعیت تا حد زیادی کاهش مییابد )سروالتی و ساندی 2111(. 1 همچنین بالکر به نظریه فوق مورد دیگری افزود که بیانگر این بود که بعد از مرحله گذار باروری کاهش و م گر ومیر به خاطر پیری جمعیت افزایش مییابد و رشد جمعیت منفی میشود )حسینی 1361(. تئوری ارتدکسی : 2 طرفداران این نظریه معتقدند که روند جمعیت شناختی نشانگر روند اقتصادی و توسعه ملی است. بهعبارتیدیگر این گروه رشد سریع جمعیت را علت عقبافتادگی میدانند. این تئوری که به 1. Cervellati and Sunde 2. Orthodoxy Theory

7 03 فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات اقتصادی کاربردی ایران سال چهارم- شماره 14- تابستان 1334 نام تئوری ارتدکسی معروف میباشد کاهش باروری و پایین آوردن رشد جمعیت را زیربنای الزم برای رشد اقتصادی و اجتماعی یک جامعه تلقی میکند. تئوری رویزیونیسم : 1 طرفداران این نظریه رشد جمعیت را عامل بیاثر در رشد اقتصادی و اجتماعی میدانند و معتقدند که سرعت رشد جمعیت نمیتواند مانعی در راه رسیدن به اهداف توسعه اقتصادی و اجتماعی باشد. این نظریه طرفداران کمتری نسبت به نظریات قبلی دارد و بیشتر کشورهای توسعهیافته موردتوجه میباشد. علت این امر کامال روشن است زیرا در کشورهای مذکور میزان رشد جمعیت به میزانی تقلیل یافته است که نزدیک به صفر یا پایینتر بوده که میتوان در برنامهریزیهای اقتصادی و توسعه از آن صرفنظر نمود. الزم به ذکر است که رویزیونیسم دشمن طبقه کارگر و همدست امپریالیسم است. تئوری سینرگسم : 2 در این نظریه اعتقاد بر آن است که باید عامل رشد جمعیت را در برنامهریزیهای توسعه اقتصادی و اجتماعی در نظر گرفت. به عبارت سادهتر طرفداران این مكتب عقیده دارند که اگر تقلیل رشد جمعیت همزمان با اجرای برنامههای توسعه اقتصادی و اجتماعی نباشد نمیتوان انتظار داشت که نتایج مطلوب عاید گردد. آنها معتقدند که تقلیل رشد جمعیت هنگامی اثر مثبت دارد و کیفیت زندگی مردم رو بهبود میگذارد که همراه آنیک برنامه جامع رشد اقتصادی و اجتماعی را به اجرا درآورد. پیروان این عقیده معتقدند که دانستن یک برنامه برای رشد اقتصادی و اجتماعی بدون توأم کردن آن با کنترل نرخ جمعیت نمیتوان در زمان مطلوب به هدفهای مورد نظر رسید. در این مكتب اعتقاد بر آن میباشد که اجرای توأم برنامههای کنترل رشد جمعیت و توسعه اقتصادی اثرات تقویتکننده و سریعتری برای رسیدن به اهداف موردنظر دارند پیشینه تحقیق مطالعات خارجی )1667( 3 با استفاده از تجزیهوتحلیل رابطه علیت و هم جمعی 4 رابطه بین جمعیت و داوسون و تیفن تولید ناخالص داخلی برای کشور هند را طی دوره زمانی موردبررسی قرار دادند. نتایج این تحقیق نشان میدهد که در بلندمدت هیچ ارتباط خطی و روند مشترکی بین این دو متغیر وجود ندارد. )2111( 9 در پژوهشی با بررسی فرضیه همگرایی منطقهای و منابع رشد اقتصادی داکوستا و کاروال و نیز با استفاده از دادههای تابلویی 31 منطقه کشور چین طی سالهای به این نتیجه دستیافتهاند که میان رشد جمعیت و نرخ رشد درآمد سرانه استانها رابطه منفی و معنادار وجود دارد. 1. Revisionism 2. Synergsm 3. Dawson and Tiffin 4. Cointegration 5. Dacosta,C

8 بررسی تأثیر افزایش جمعیت بر تولید ناخالص ملی )2117( 1 ارتباط بین تولید ناخالص داخلی سرانه و جمعیت را در کشورهای آسیای مرکزی بیالل سواس طی سالهای موردبررسی قرار داد. وی در این تحقیق تولید ناخالص داخلی سرانه را بهعنوان متغیر وابسته و جمعیت را بهعنوان متغیر مستقل در نظر گرفته است. روش تخمین مدل خود 2 میباشد. همچنین برای تعیین رابطه هم جمعی بین متغیرها از آزمون توضیح با وقفههای توزیعی همانباشتگی یوهانسن استفادهشده است. وی از مطالعه خود به این نتیجه رسید که ارتباط مثبت و قوی بین متغیرها وجود دارد. )2112( 3 با استفاده از دادههای سالیانه اثرگذاری امید به زندگی زنان حسن و کورای و مردان بر رشد اقتصادی را در 73 کشور مورد آزمون قرار دادند. نتایج این مطالعه نشان داد این اثرگذاری برای زنان و مردان مشابه نبوده بهنحویکه امید به زندگی مردان اثر مثبت و امید به زندگی زنان اثر منفی بر رشد اقتصادی دارد. )2113( 4 در مطالعهای ارتباط میان باروری و رفاه اقتصادی را طی دوره زمانی پرتنر و همكاران با استفاده از دادههای پانل و مدل اثرات ثابت برای 117 کشور موردبررسی قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که کاهش باروری باعث کاهش سرعت رشد اقتصادی در کشورهای صنعتی از طریق اثر منفی آن بر عرضه نیروی کار میشود مطالعات داخلی عرب مازار و کشوری شاد )1374( با استفاده از روش خود توضیح با وقفههای گسترده طی )ARDL( دوره به بررسی تأثیر ساختار سنی جمعیت بر رشد اقتصادی پرداخته و به این نتیجه رسیدند که رابطه مثبتی بین ساختار سنی جمعیت و رشد اقتصادی وجود دارد. در این مطالعه چنین نتیجهگیری شده است که در بلندمدت یک درصد رشد در نسبت جمعیت سال بهکل جمعیت باعث 1/28 درصد رشد تولید ناخالص داخلی سرانه میشود و یک درصد رشد در نسبت نیروی کار شاغل به جمعیت سال باعث 1/76 درصد رشد تولید ناخالص داخلی سرانه خواهد شد. در مطالعه حاضر تأثیر نرخ رشد زادوولد بر تولید ناخالص داخلی سرانه سنجیده شده است. محرابیان و صدقی سیگارچی )1376( به بررسی تأثیر رشد جمعیت بر رشد اقتصادی در کشورهای چهار گروه درآمدی طی سالهای با استفاده از مدل اثرات ثابت پرداختند و به این نتیجه رسیدند که نرخ زادوولد در کشورهای با گروه درآمدی باال و پایین اثر منفی و در کشورهای با گروه درآمدی متوسط اثر مثبت بر رشد اقتصادی میگذارد. 1. Sauas, B 2. Autoregressive Distributed Lag Model (ARDL) 3. Hassan and Cooray 4. Prettner et al

9 00 فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات اقتصادی کاربردی ایران سال چهارم- شماره 14- تابستان 1334 عسگری ندوشن و همكاران )1361( آهنگ توسعه و سرعت کاهش باروری در کشورهای رو به توسعه را طی دوره زمانی بر اساس گزارشهای بانک جهانی اطالعات سری زمانی شاخصهای اقتصادی اجتماعی و جمعیتی 61 کشور درحالتوسعه را با دادههای پانل مورد تجزیهوتحلیل قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که رابطه معكوس و ضعیفی بین زمان آغاز انتقال و سرعت کاهش باروری وجود دارد ولی سطوح توسعه در بدو ورود به مرحله گذار باروری با سرعت ساالنه کاهش باروری بهشدت همبستهاند. ادیبی سده و همكاران )1361( به بررسی میزان افزایش باروری و عوامل مؤثر بر آن در میان طایفه کرد ساکن اندیمشک در سال 1361 با استفاده از آزمونهای ضریب همبستگی پیرسون 1 ضرایب 3 و تحلیل رگرسیون چند متغیره پرداختند و به این نتیجه 2 آنالیز واریانس یکطرفه همبستگی اسپیرمن رسیدند که متغیرهای میزان تحصیالت زنان و مردان رابطه منفی و معكوس با میزان باروری دارند روش تحقیق هدف اصلی این تحقیق بررسی تأثیر رشد جمعیت بر تولید ناخالص داخلی سرانه ایران با استفاده از دادههای سری زمانی طی دوره زمانی میباشد. الگوی اقتصادسنجی مورداستفاده در این )2113( 4 میباشد که تعدیلیافته مدل مطالعه برگرفته از مدل مورداستفاده توسط پرتنر و همكاران مذکور به شكل زیر میباشد: Y it = A i +β i CBR it + i Z it + ε it n i=1 )1( Y: it تولید ناخالص داخلی سرانه بر اساس برابری قدرت خرید پول :CBR it نرخ خام تولد به ازای هر 1111 نفر بهعنوان عامل باروری در نظر گرفتهشده است. Z: it بیانگر i امین متغیر کنترل در زمان t میباشد که شامل متغیرهای زیر میباشد: ε تشكیل سرمایه ناخالص سرانه و : K مصرف سرانه انرژی :EC امید به زندگی در بدو تولد :LE نشانگر جمله اخالل میباشد. A i بیانگر اثرات ثابت β i بیانگر بردار ضرایب بلندمدت باروری i بیانگر بردار ضرایب بلندمدت متغیرهای کنترل میباشد. بهطورکلی الگوی پویا الگویی است که در آن وقفههای متغیرها همانند رابطه زیر وارد شوند: Y t = ax t + bx t 1 + cy t 1 + u t )2( برای کاهش تورش مربوط به برآورد ضرررایب الگو در نمونههای کوچک بهتر اسررت تا حد امكان از 1. Pearson 2. Spearman 3. ANOVA 4. Prettner et al

10 )3( بررسی تأثیر افزایش جمعیت بر تولید ناخالص ملی الگویی استفاده کرد که تعداد وقفههای زیادی برای متغیرها همانند رابطه زیر در نظر بگیرد. k (L, P)Y t = b i (L, q i )X it + c w t + u t i=1 در روابط باال Yمتغیر t وابسته و Xمتغیرهای t مستقل هستند. جمله L عملگر وقفه و wt برداری 1 S است که نمایانگر متغیرهای از پیش تعی نی شده در مدل شامل عرض از مبدأ متغیرهای مجازی روند زمانی و سایر متغیرهای برونزا است. P تعداد وقفههای بهکاررفته برای متغیر وابسته و q تعداد وقفههای مورداستفاده برای متغیرهای مستقل میباشد. الگوی فوق یک الگوی خود توضیحی با وقفههای توزیعی )ARDL( نام دارد که در آن داریم: ( L, P) 1 L L 2... b i( L, qi ) bi 0 bi 1 1 L... b 2 iq L q L p p )4( )9( در روش خود رگرسیون با وقفههای توزیع شونده ابتدا باید معادله موردنظر را با روش حداقل مربعات معمولی برای تمامی ترکیبات ممكن بر اساس وقفههای متفاوت متغیرهای موجود در مدل برآورد کرد. در این میان حداکثر تعداد وقفههای متغیرها از سوی پژوهشگر و با توجه به تعداد مشاهدات تعیین میشود بهطوریکه هرچه دامنه سریهای زمانی بزرگتر باشد میتوان وقفههای بزرگتری را آزمون کرد. در مرحله دوم به محقق امكان داده میشود مه از رگرسیونهای برآورد شده به روش حداقل مربعات معمولی در وقفههای متفاوت متغیرها یكی از رگرسیونها را بر اساس یكی از چهار ضابطه 3 انتخاب کند که معموال در نمونههای کمتر از صد از معیار آکائیک 1 شوارتز بیزین 2 و حنان کوئیک شوارتز بیزین استفاده میشود تا درجات آزادی زیادی از دست نرود. در مرحله سوم ضرایب مربوط به الگوی بلندمدت بر اساس روش خود بازگشتی با وقفههای توزیعی ارائه میشود که برای بررسی اینکه رابطه بلندمدت حاصل از این روش کاذب نیست دو روش وجود دارد: 1. آزمون وجود رابطه بلندمدت بر اساس آماره t که توسط بنرجی و دوالدو مستر) 1662 ( ارائه شد است. در این روش اگر مجموع ضرایب متغیر وابسته در رابطه)( کوچکتر از یک باشد رابطه کوتاهمدت بین متغیرهای مدل به سمت تعادل بلندمدت حرکت خواهد کرد. بنابراین فرضیه صفر در این آزمون بهصورت زیر خواهد بود: 1. Akaike 2. Schwarz Bayesian 3. Hannan-Quinn

11 03 فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات اقتصادی کاربردی ایران سال چهارم- شماره 14- تابستان 1334 p H 0 = α i 1 i=1 p H 1 = α i < 1 { i=1 )9( )8( همانطور که مشاهده میشود درصورتیکه فرضیه صفر قابل رد نباشد نمیتوان وجود رابطه بلندمدت را تأیید نمود. اما اگر فرضیه صفر به نفع فرضیه مقابل قابل رد باشد میتوان وجود رابطه بلندمدت را پذیرفت. آماره این آزمون بهصورت زیر قابلمحاسبه است: t = p i=1 α i 1 p i=1 S αi )7( که S αi بیانگر انحراف معیار مربوط به ضریب α i است. کمیتهای بحرانی این آماره آزمون توسط بنرجی و دوالدو مستر) 1662 ( محاسبهشده است. درصورتیکه قدرمطلق آماره آزمون بهدستآمده بزرگتر از آماره بحرانی مربوط باشد میتوان فرضیه عدم وجود رابطه بلندمدت را رد نمود)نوفرستی ) آزمون کرانهها)آزمون باند( بر اساس مقادیر بحرانی آماره F که توسط پسران و شاین) 1669 ( معرفیشده است. p q 1 y t = C 0 + i=1 C 1i y t i + C i=1 2i x t i + + q n C i=1 n x nt i + μ 1 y t 1 + μ 2 x 1t μ i+1 x nt 1 + BW t + V t )6( بر اساس این آزمون که آزمون باند نیز نامیده میشود زمانی رابطه بلندمدت وجود خواهد داشت که ضرایب متغیرهای y t i و 1 1t x تا nt 1 x بهطور همزمان در معادله فوق معنیدار باشند. برای آزمون این موضوع میتوان فرضیه زیر را در نظر گرفت: { H 0: μ 1 = μ 2 = = μ n+1 = 0 H 1 : μ 1 0, μ 2 0,, μ n+1 0 درصورتیکه فرضیه صفر به نفع فرضیه مقابل رد شود میتوان وجود رابطه بلندمدت را پذیرفت. آماره F بهدستآمده از این آزمون با مقادیر بحرانی ارائهشده توسط پسران و همكاران) 1669 ( مقایسه میشود. این مقادیر بحرانی دارای یک حد باال و یک حد پایین است. حد باالی بحرانی بر اساس این فرض که تمامی متغیرها انباشته از درجهیک هستند و حد پایین بحرانی بر اساس این فرض که تمامی متغیرها انباشته از درجه صفر هستند محاسبهشده است. اگر آماره آزمون F بزرگتر از حد باال باشد

12 بررسی تأثیر افزایش جمعیت بر تولید ناخالص ملی فرضیه صفر رد و اگر کوچکتر از حد بحرانی پایین باشد فرضیه صفر غیرقابل رد و درصورتیکه در فاصله حد پایین و باال باشد هیچ نتیجهگیری نمیتوان کرد)مگنو و اریک 2119(. : 1 نتایج و بحث 2 متغیرهای بهکاررفته در مدل را بررسی نمود. به این قبل از پرداختن به برآورد مدل الزم است مانایی منظور از آزمون ریشه واحد دیكی فولر تعمیمیافته در حالت با عرض از مبدأ و روند زمانی نشان دادهشده است. منبع: یافتههای تحقیق نام متغیر Y جدول 1 : نتایج آزمون ایستایی متغیرها سطح احتمال 1/111 مقدار آماره 7/6 7/648 14/432 3/146 7/961 1/111 1/111 1/121 1/113 CBR E LE K بر اساس نتایج بهدستآمده از جدول باال و آزمون ایستایی ADF میتوان گفت که متغیرهای لگاریتم تولید ناخالص داخلی سرانه لگاریتم نرخ خام تولد لگاریتم مصرف سرانه انرژی لگاریتم امید 3 از مرتبه به زندگی در بدو تولد و لگاریتم تشكیل سرمایه ناخالص سرانه در سطح ایستا بوده لذا انباشته صفر ))0(I( میباشند. برای بررسی اثر زادوولد بر تولید ناخالص داخلی سرانه از روش خود توضیح با وقفههای گسترده )ARDL( برآورده شد. بهترین وقفهها با استفاده از نرمافزار Microfit برای هر یک از متغیرهای مستقل و وابسته محاسبه گردید. در این روش با استفاده از معیارهایی مانند شوراتز بیزین آکائیک و حنان کوئین وقفههای بهینه انتخاب شد که درنهایت این مدل بر اساس آماره شوارتز-بیزین و با حداکثر یک وقفه برآورد گردید. نتایج مربوط به برآورد الگوی پویایARDL در جدول زیر گزارششده است. Prob 1/19 1/11 متغیر توضیحی جدول 2: نتایج برآورد مدل پویای ARDL(1,1,1,0,0) ضریب انحراف معیار آماره t 3/39 4/96 1/13 1/48 1/49 2/23 Y(-1) CBR 1. Magnus and Eric 2. Stationary 3. Cumulative

13 71 فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات اقتصادی کاربردی ایران سال چهارم- شماره 14- تابستان /29 1/14 1/97 1/11 R /61-1/17 2/27-1/9 3/96 1/41 1/16 1/16 4/6 1/11-2/11-1/11 1/21-2/8 1/14 PROB(F-STATE)= 1 / 11 A: Serial Correlation CHSQ(4)=6.4089[0.17] B: Functional Form CHSQ(2)=2.52[0.11] C: Normality CHSQ(1)= [0.002] D: Heteroscedasticity CHSQ(1)=2.5097[0.11] CBR(-1) E E(-1) LE K DW= 2 / 19 منبع: یافتههای تحقیق مقادیر عددی بهدستآمده در پایین جدول )2( نشاندهنده عدم خودهمبستگی در بین متغیرهای مدل عدم خطای تصریح مدل و عدم واریانس ناهمسانی در مدل است. مقدار محاسباتی آمارهی F نیز نشان میدهد که کل معادله رگرسیون ازنظر آماری معنادار میباشد. آزمونهای همانباشتگی 1 آزمون همانباشتگی بنرجی دوالدو و مستر قبل از برآورد ضرایب بلندمدت توسط روش )ARDL( برای اطمینان از وجود رابطهی بلندمدت میان متغیرهای K,LE,E,CBR الزم است آزمون هم جمعی صورت پذیرد. برای انجام این آزمون مجموع ضرایب با وقفه متغیر وابسته )1-(Y از عدد یک کسر شده و بر مجموع انحراف معیار آن به شرح زیر تقسیمشده است: t = = 4.15 )11( 0.13 با توجه به اینکه قدر مطلق t بهدستآمده از قدر مطلق مقادیر بحرانی ارائهشده توسط بنرجی دوال و مستر )4/19-( بزرگتر است بنابراین فرضیه صفر مبنی بر عدم وجود رابطه بلندمدت با اطمینان 69 درصد رد میشود. نتیجه اینکه بین LEوy CBR,L,,E یک رابطهی بلندمدت وجود دارد. آزمون باند پسران و همکاران) 2001 ( جدول 3 نتایج آزمون همانباشتگی برای مدل موردبررسی و همچنین مقادیر بحرانی ارائهشده توسط پسران و همكاران )2111( را نشان میدهد. همانطور که مالحظه میشود مقدار F محاسبهشده برابر 8/97 است که بیشتر از حد باالی مقدار بحرانی در سطح پنج درصد است. بنابراین یک رابطه تعادلی بلندمدت بین رشد اقتصادی و متغیرهای مستقل موجود در مدل تأیید میشود. 1. Cointegration

14 بررسی تأثیر افزایش جمعیت بر تولید ناخالص ملی تعداد متغیرهای مستقل مدل K=4 منبع: یافتههای تحقیق جدول 3 : نتایج آزمون باند پسران و شین مقادیر حدود بحرانی F )با عرض از مبدأ و بدون روند( 9 درصد 11 درصد I(0) I(1) I(0) I(1) 2/79 4/ 14 2/ 42 3/ 98 آمارهF محاسبهشده: 8/97 با توجه به نتایج آزمون همانباشتگی بنرجی 1 دوالدو و مستر و آزمون همانباشتگی باند پسران و همكاران) 2111 ( وجود رابطه بلندمدت تعادلی بین متغیرهای مدل تأیید شد بر این اساس مدل بلندمدت با استفاده از روش )ARDL( تخمین زده شد که خالصه نتایج آن در جدول شماره )4( ارائهشده است: جدول 4: ضرایب الگوی بلندمدت ARDL(1,1,1,0,0) Prob متغیر توضیحی ضریب انحراف معیار آمارهt 1/12 1/42 1/81 1/12 1/78 2/99 1/71 1/37 2/99 1/19 1/19 1/29 2/97 1/13 6/681 1/41 1/21 1/67 1/16 1/96 CBR E LE K C منبع: یافتههای تحقیق با توجه به آماره t محاسباتی جدول )4( ضریب متغیرهای CBR و K در سطح اطمینان 61 درصد معنادار هستند اما معناداری E و LE رد میشود.تفسیر کمیت عددی ضرایب این است که اگر در بلندمدت متغیرهای CBRو K یک درصد افزایش یابند تولید ناخالص داخلی سرانه با ثابت ماندن سایر شرایط به ترتیب 104 درصد و 1016 درصد افزایش مییابد. میتوان گفت افزایش جمعیت منجر به افزایش نیروی کار فعال و مجرب در جامعه و درنتیجه افزایش رشد اقتصادی در بلندمدت میشود. نیروی کار متخصص بهعنوان منابع استراتژیک نقش زیادی در پایهگذاری و ایجاد اقتصاد قوی دارد. درواقع برای نیل به توسعه و پیشرفت و اقتدار سیاسی اقتصادی و اجتماعی یكی از مهمترین عوامل تعیینکننده جمعیت آموزشدیده بافرهنگ و متخصص میباشد. پس از برآورد مدل بلندمدت الگوی تصحیح خطای مرتبط با آن نیز ارائهشده است. خالصهی نتایج مربوط به الگوی تصحیح خطا به شرح جدول )9( است. 1. Banerjee

15 73 فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات اقتصادی کاربردی ایران سال چهارم- شماره 14- تابستان 1334 جدول 5: ساختار پویای کوتاهمدت الگوی ARDL Prob آماره t متغیر ضریب انحراف معیار dcbr de dle dk dc ECM(-1) منبع: یافتههای تحقیق در جدول مزبور d نشاندهنده تفاضل مرتبه اول متغیرهاست. همانطور که مالحظه میشود بهجز ضرایب تفاضل مرتبه E, LE C, که دارای آمارهی t نامناسب هستند دیگر ضرایب مدل با توجه بهاحتمال کمیت آماری t مربوط در سطح اطمینان 69 درصد معنیدار هستند. آنچه در معادلهی کوتاه- مدت )ECM( موردتوجه و دارای اهمیت اساسی است ضریب ECM)-1( است که نشاندهندهی سرعت تعدیل فرآیند عدم تعادل کوتاهمدت به سمت تعادل بلندمدت است. همانگونه که در جدول شماره )4( مشخص است ضریب برآوردی ECM)-1( در حدود 1/93 - است که حاکی از سرعت زیاد رفع عدم تعادل کوتاهمدت به سمت تعادل بلندمدت است و نشان میدهد در هر دوره 93 درصد از عدم تعادلهای جمعیتی برطرف میشود. آزمون ثبات ساختاری برای آزمون ثبات ساختاری از محاسبه آماره پسماند تجمعی و مجذور پسماند تجمعی که توسط براون ارائهشده است استفاده میکنیم. همانطور که مشاهده میشود نمودارهای پسماند تجمعی و مجذور پسماند تجمعی بین دو خط صاف)فاصله اطمینان 69 درصد ارائهشده است. اگر نمودار ارائهشده بین فاصله اطمینان قرار داشته باشد فرضیه صفر مبنی بر عدم وجود شكست ساختاری پذیرفته میشود همانطور که از نمودارهای مشاهده میشود فرضیه صفر مبنی بر وجود ثبات ساختاری را نمیتوان رد کرد درنتیجه در مدل شكست ساختاری 1 وجود ندارد. 1. The structural failure

16 بررسی تأثیر افزایش جمعیت بر تولید ناخالص ملی Plot of Cumulative Sum of Recursive Residuals The straight lines represent critical bounds at 5% significance level نمودار 3 : آزمون پسماند تجمعی 1.5 Plot of Cumulative Sum of Squares of Recursive Residuals The straight lines represent critical bounds at 5% significance level نمودار 4 : آزمون مجذور پسماند تجمعی نتیجهگیری مطالعه حاضر به بررسی تأثیر افزایش جمعیت بر تولید ناخالص داخلی سرانه ایران با استفاده از روش خود توضیح با وقفههای گسترده )ARDL( طی سالهای پرداخته است نتایج پژوهش حاکی از آن میباشد که اثرگذاری تمام ضرایب متغیرهای مدل مطابق با تئوریهای اقتصادی بوده و در بلندمدت نرخ زادوولد اثری مثبت و معناداری بر رفاه کشور دارد. همچنین ضریب تصحیح خطا نشان

17 73 فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات اقتصادی کاربردی ایران سال چهارم- شماره 14- تابستان 1334 میدهد که در هرسال حدود 93 درصد از عدم تعادل کوتاهمدت برای دستیابی به تعادل بلندمدت تعدیل میشود. دولتمردان ما باید بهگونهای برنامهریزی کنند آهنگ رشد جمعیت را تثبیت کرده و از کاهش آن جلوگیری نمایند. البته در صورت افزایش باید بهتناسب آن رشد اقتصادی و فرصتهای جدید شغلی نیز جهت افزایش سطح رفاه این جمعیت باید بهتناسب افزایش یابد.

18 ( ( ( ( ( بررسی تأثیر افزایش جمعیت بر تولید ناخالص ملی منابع ادیبیسده مهدی سیاهپوش اسحقارجمند و درویشزاده زهرا )1361 بررسی میزان افزایش باروری و عوامل مؤثر بر آن در میان طایفه کرد ساکن اندیمشک مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران. 4)1(: حسینى حاتم ) 1361 ( جمعیتشناسى اقتصادى اجتماعى و تنظیم خانواده چاپ چهارم ویراست دو م همدان: انتشارات دانشگاه بوعلى سینا. داللی اصفهانی رحیم و اسمعیلزاده رضا )1379 نگرشی نو بر ایدههای جمعیتی) بازبینی اندیشههای مالتوس کینز و بكر( مجله علوم اجتماعی دانشكده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد 4)6(: عسگری ندوشن عباس افشانی سیدعلیرضا و عسگری ندوشن سمیه )1361 آهنگ توسعه و سرعت کاهش باروری در کشورهای رو به توسعه فصلنامه علمی- پژوهشی رفاه اجتماعی :)48(12. عرب مازار عباس و کشوری شاد علی )1374 بررسی اثر تغییر ساختار سنی جمعیت بر رشد اقتصادی فصلنامه پژوهش- های اقتصادی 9)19(: محرابیان آزاده و صدقیسیگارچی نازیال )1376 تأثیر رشد جمعیت بر رشد اقتصادی در کشورهای چهار گروه درآمدی فصلنامه علوم اقتصادی 9)13(: نوفرستی محمد) 1378 ( ریشه واحد و همجمعی در اقتصاد سنجی رسا تهران. Banerjee, A., and et al. (1993); "Co-Integration, Error-Correction, and The Econometric Analysis of Non-Stationary Data". Advanced Texts in Econometrics. Oxford, UK: Oxford University Press. Becker, G. S. and Glaser E. L. (1999); Marphy K.M Population and Economic Growth, American Economic Review, 89(2): Cervellati, M. and Sunde, U. (2011); Life Expectancy and Economic Growth: The Role of The Demographic Transition, Journal of Economic Growth, 16(2): Dawson, P. J. and Tiffin, R. (1998); Is There a Long-Run Relationship Between Population Growth and Living Standards? the Case of India, The Journal of Development Studies, 5(34): Dacosta, M. and Carroll, W., (2001); Township and village Enterprises, Openness and Regional Economic Growth in China, Post-Communist Economies, 13(1): Ehrlich, I. and Lui, F. T. (1999); Bureaucratic Corruption and Endogenous Economic Growth, Journal of Economic Dynamics and Control, 107(6): Hassan, G. and Cooray. A. (2012); The Effect of Female and Male Health on Economic Growth: Cross-Country Evidence Within a Production Function Framework, Proceedings of The 41 st Australian Conference of Economists, Malthus, T. R. (1992); An Essay on the Principle of Population, Cambridge, Cambridge University Press. Magnus, J. and Eric Foscu. (2006); Bounds testing approach: An examination of foreign direct investment, trade, and growth relationships, MPRA paper, 352. Prettner, K. and Bloom, D. E. and Strulik, H. (2013); Declining Fertility and Economic Well-Belling: Do Education and Health Ride to The Rescue?, labour Economics, (22): Pesaran, M. H. and et al. (2001); Bounds Testing Approaches to the Analysis of level Relationships,.Journal of Applied Econometrics, 16:

19 70 فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات اقتصادی کاربردی ایران سال چهارم- شماره 14- تابستان 1334 Pesaran, M. H. and Shin. Y. (1996); Co-Integration and Speed of Convergence to Equilibrium, Journal of Econometrics, 71: Sauas, Bilal. (2008); The Relationship Between Population and Economic Growth, Central Journal of Asian Economice, 22(3): Wrigley, E. A. (1986); Elegance and Experience: Malthus at the Bar in History, Journal of Population and Reproductive Health, 19(86):